averoo/sakha-russian-parallel-corpora-all · Datasets at Hugging Face

sah stringlengths 3 2.48k	ru stringlengths 3 2.96k
Сорохтор этэллэринэн, Халан үйэтигэр нууччалар кэлбит курдуктар.	Рассказывают, что во времена, когда жил Халан, приехали русские.
Нуучча аҕабыта "сүрэхтии" кэлбитигэр, Халан уол үс хонукка саһан сыппыт дииллэр.	Говорят, когда русский священник приехал крестить, молодой Халан прятался в течении трех дней.
Уол ол сытар кэмигэр сүөһү тириитин тэлэн баран этигэр эринэн хатарбыт. Тириитэ хаппытын кэннэ тахсан кэлбит уонна быһа тыыллыбыт.	Он разрезал шкуру скота, обвязал себя ею и лежал так, сушил. Когда шкура просохла, вышел и потянулся.
Ону көрөн олорбут аҕабыт: "Кэбис, халыҥын бэрт.	Увидев это, священник сказал: «Брось, ты слишком толстый.
Аҕабыт Халан Тулааһын диэн буол диэбитинэн оннук ааттанан хаалар.	Затем священник записал его как Халан Тулаасын (Халан Подпора), так и звали его.
Итиниэхэ иккис кэпсэл баар.	Есть еще продолжение предания.
Биһиги урут нэһилиэкпит Ороһу Үөдүгэйэ диэн ааттаах этэ.	Наш наслег ранее имел название Оросунский Юёдюгэй.
Далыр 1-гы Үөдүгэй, Маркс II-с Үөдүгэй, Арбаҥда, Фрунзе, Трудовой колхозтар III-с Үөдүгэй диэннэрэ.	Далыр был I Юёдюгэй, Маркс — II Юёдюгэй, колхозы Арбангда, Фрунзе и Трудовой — III Юёдюгэй.
Бу барыта уруккута биир Үөдүгэй нэһилиэгэ этэ.	Все эти наслега раньше были одним наслегом Юёдюгэй.
Советскай былаас кэннэ ити туспа нэһилиэктэр буолтара.	После установления Советской власти они стали отдельными наслегами.
Манна Ороһуга Халан Тулааһын ойохторо олорбуттара.	Здесь в Оросу жили жёны Халана Тулаасына.
Онон Үөдүгэй диэн тыл Халан Тулааһынтан туох эмит сибээстээх буолуо.	Поэтому, наверное, слово Юёдюгэй имеет свзяь с Халаном Тулаасыном.
Бэһис бигэ киһитин Бигиэс диэн ааттаабыт үһү.	Пятого сына назвал Бигиэс, так как он был крепким (бигэ).
Бу саамай күүстээх уол эбит.	Этот сын был самым сильным, говорят.
Киниттэн Бигиэс аҕатын ууһа үөскүүр. Кэлин Ороһу нэһилиэгэ 8 аҕа уустаммыта.	От него образовался род Бигиэс. В дальнейшем в Оросунском наслеге стало 8 отцовских родов.
Ол курдук Түөкүн арыы, Арыылаах, Ыйылас аҕатын уустара эбиллибиттэрэ.	Так, добавились отцовские роды из Тюёкюн арыы, Арыылаах, Ыйылас.
Бу аҕа уустара олох хойут киһи-сүөһү элбээбитин кэннэ кэлэн олоҕурбуттар.	Они обосновались позднее, когда увеличилось количество населения.
Сахалар бөлөҕүнэн кэлиилэригэр Наакааны кытта Быыгынас кэлэр.	Во время переселения групп якутов приехали Быыгынас с Наакааном.
Ити киһи кэлэн олордоҕуна, Хаҥалас Боотур диэн кэлии киһи Ороһу күөлгэ Быыгынастыын охсуһаллар.	В это время произошла битва приезжего Хангалас Боотура с Быыгынасом на озере Оросу.
Ороһу Боотур Күрэнчэ Боотур улахан табаарыһа эбит.	Оросу Боотур был хорошим другом Кюрэнчэ Боотура.
Кыргыс үйэтин саҕана, Күрэнчэ Боотур, Ороһу Боотур уонна Куоҕай Моҕус диэн үс киһи бу улууһу булан олохсуйбуттар.	Во времена Кыргыс Кюрэнчэ Боотур, Оросу Боотур и Куогай Могус втроем нашли этот улус и обосновались здесь.
Кинилэр тоҥустары кытта сэриилэһэн хотон, үүрэн олорбуттар диэн өбүгэ саҕаттан уос номоҕо баар.	О том, как они воевали с тунгусами, победили и прогнали их, сказывают с незапамятных времен.
Оччоҕо Ороһу Боотур XVI үйэҕэ олохсуйбут буолуон сөп.	Тогда можно предположить, что Оросу Боотур жил в XVI веке.
Ороһу Боотур Ороһу күөлгэ олорбута үһү.	Оросу Боотур жил на озере Оросу.
Ол иһин Ороһу күөл диэн ааттаммыт диэн кырдьаҕастар мин кыра эрдэхпинэ кэпсииллэрэ.	Поэтому озеро назвали Оросу, так рассказывали старики, когда я был ребенком.
Онтон Быыгынас кэлэн олохсуйбут буолуон сөп.	Возможно, Быыгынас обосновался после него.
Үрэҥ Үрэҥ — Дүллүкү нэһилиэгин учаастагын аата.	Юрэнг Юрэнг — название участка Дюллюкюнского наслега.
Атыннык Эгэй, Бүтэйдээх диэн эмиэ ааттыыллар.	По другому еще называют Эгэй, Бютэйдээх.
Сэһэҥҥэ этиллэринэн, Үрэҥ диэн антропонимыттан ааттаммыт.	Как упоминается в преданиях, это название происходит от антропонима Юрэнг.
Үрэҥ Бөҕө Бүлүү өрүһү туораан тоҥустары кытта кыргыһан, үүрэн баран, Балаҕаннаах диэн сиргэ олохсуйар.	Юрэнг Бёгё переправился через реку Вилюй, сражался с тунгусами, прогнал их и потом обосновался в местности Балаганнаах.
Үрэҥ Бөҕөттөн сорохторо Түүкээнини туораан, Ньурба Чуукаарыгар барбыттар (сэһэнньит Л.Ф. Николаев кэпсииринэн).	Некоторые люди, сбежавшие от Юрэнг Бёгё, переправились через Тююкээни и ушли до Чуукаара Нюрбы (по рассказу Л.Ф. Николаева).
Онон Үрэҥ Бөҕө диэн киин улуустар диэкиттэн кэлбит киһи аата.	Значит Юрэнг Бёгё — это человек, который приехал из центральных улусов.
Дүллүкү нэһилиэк сирэ-уота, былыргыта Дүллүкү — нэһилиэк аата.	Об истории наслега Дюллюкю Дюллюкю — название наслега.
Кини Нам улууһун I Хомустаах нэһилиэгиттэн кэлии сахалар олохсуйбут сирдэрэ.	Это место, где поселились якуты, которые уехали с I Хомустахского наслега Намского улуса.
Ол курдук эбэҥкилии: "дулу — средний, дулугу — средний палец, средняк-название по одноименному озеру, находящемуся между другими озерами" — диэн суолталаах.	Так, по-эвенкийски имеет следующие значения: "дулу — средний, дулугу — средний палец, середняк — название по одноименному озеру, находящемуся между другими озерами".
Дьиҥэр даҕаны, Чыыйык, Бүдүргэй, Дүллүкү, Кур Муустаах, Уолбут диэн күөллэр утуу-субуу сыталлар.	Действительно, озера Чыыйык, Бюдюргэй, Дюллюкю, Кур Муустаах, Уолбут находятся один за другим.
Онно Дүллүкү диэн күөл ортоку сытар. XVII — с. үйэ бүтүүтүгэр — XVIII-с үйэ саҕаланыытыгар, кыргыс үйэтин саҕана, Дьокуускай Намыттан элбэх аҕа ууһа Бүлүү сүнньүн булбута.	Озеро Дюллюкю находится посередине. В конце XVII и начале XVIII веков, во времена Кыргыс, с Намского улуса возле Якутска много отцовских родов переселилось на земли Вилюя.
Олор истэригэр Тиэргэн Чоргул диэн бэйэтин үйэтигэр аар-саарга аатырбыт кус быһый, ат бөҕө саха киһитэ Бүлүү өрүһү өрө устан кэлэн, Эбэ үрэҕин батан тахсан, Дүллүкү эбэ баһыгар олохсуйбута уонна олохтоох тоҥустары кытта доҕордоспута, олор истэригэр Эгэй күөлгэ олохсуйбут Үрэнчэ Боотур диэн эдэр киһини кытта.	В их числе был именитый быстроногий и сильный якут Тиэргэн Чоргул, который приплыл по реке Вилюй, поднялся по речке Эбэ, поселился возле озера Дюллюкю, подружился с местными тунгусами, в том числе с молодым человеком Юрэнчэ Боотур, который жил на озере Эгэй.
Ол гынан, бииргэ бултаан баран, үллэстибит бултарын таһынан биир чөккөөкү ордон хаалбытын кэннэ, ону сатаан үллэстибэккэлэр, күөл уҥуор-маҥаар турар тумустартан оҕунан ытыһан барбыттар.	Однажды после совместной охоты поделили добычу, остался один чирок, но его не смогли поделить, поэтому, стоя на двух противоположных мысах озера, стали стрелять из лука друг в друга.
Ону көрөн икки өстөспүттэр уохтара хараабыт, эйэлэһэр туһунан тыл-тылга киирбиттэр.	Увидев это, у двух соперников ослаб пыл гнева, решили помириться.
Онтон бэттэх сахалар кэлэн барбыттара уонна олохсуйбуттара.	С тех пор якуты начали приезжать и обосновываться.
Икки омук эйэлэһиитигэр олук буолбут айылҕа ытык мааны көтөрдөрө — кыталыктар Дүллүкүлэр ытык көтөрдөрүн быһыытынан убаастаналлар.	Священные птицы природы — стерхи примирили два народа, считаются почитаемыми птицами дюллюкюнцев.
XIX-с уонна XX-с үйэлэр алтыһыыларыгар билиҥҥи Дүллүкү нэһилиэгэ 4 нэһилиэк сирдэригэр арахсара: Нам нэһилиэгин Бүлүү өрүс хаҥас биэрэгинээҕи Дүллүкү сирдэрэ, III-с Үөдүгэй нэһилиэгэ (Үрэн, Арбаҥда), Хомустаах нэһилиэгэ уонна I Үөдүгэй нэһилиэгин Дэди сирдэрэ сыталлара уонна билиҥҥинэн Хоро, Оҥхой, Мэйик, Далыр, Кырыкый, Ороһу, Нам нэһилиэктэрин уонна Бүлүү улууһун кытта кыраныыссалаһаллар.	На стыке XIX и XX веков земли нынешнего наслега Дюллюкю принадлежали 4 наслегам: земли наслега Нам по правому берегу реки Вилюй, наслег III Юёдюгэй (Юрэнг, Арбангда), Хомустахский наслег и земли Дэди наслега I Юёдюгэй, сейчас дюллюкюнские земли граничат с наслегами Хоро, Онгхой, Мэйик, Далыр, Кырыкый, Оросу, Нам и Вилюйским улусом.
Далыр Далыр — I Үөдүгэй нэһилиэк киинэ.	Далыр Далыр — центр наслега I Юёдюгэй.
Кэлин Далыр нэһилиэгэ диэн саҥа ааттаммыта. Далыр нэһилиэгин төрүттэрэ Арҕаа Хаҥаластан кэлиилэр.	Позднее дали название Далыр. Предками Далырского наслега являются приезжие из Западного Хангаласа.
Уоттаах, Далыр, Куодьака, Тиргэ-Тиит диэн сүүнэ улахан тумуллардаах биир күөл курдуктар.	Местности Уоттаах, Далыр, Куоджака, Тиргэ-тиит кажутся одним озером с огромными мысами.
Далыр диэн күөл олор ортолоругар турар.	Озеро Далыр находится в самом центре.
Дириҥ уулаах, хоту өттүнэн "Хара таала" диэн үрдүк сыырдаах. Оҥхучах курдук быһыылаах төгүрүк алааска олорор.	Вода в нем глубокая, на северной стороне стоит высокая возвышенность Хара Таала, стоит на круглом алаасе, похожем на яму.
Дыгыыда диэн киһи олоро сылдьыбыт.	Когда-то здесь жил Дыгыыда.
Далыр күөл 23 метрэ дириҥнээх уутун анныгар өссө 4 метрэ хос дириҥ уулаах үһү.	Говорят, что глубина озера Далыр составляет 23 метра, но еще глубже есть ещё 4 метра воды.
Далыры урут Даллыр, Далыыр диэн араастаан ааттыыллара.	Далыр раньше называли по разному, например, Даллыр, Далыыр.
Былыргы сэһэнинэн, былыр ким да бу күөлгэ олохсуйа илигинэ, биир тоҥус оҕонньоро айаннаан иһэн (сороҕор сэриилэһэ сылдьан дииллэр) саҕынньаҕын түһэрэн кэбиспит (Д.А. Петрова суруйуутунан).	По древнему преданию, давным давно до заселения людей на этом озере, проезжал один тунгусский старик по этой местности (иногда говорят во время сражений) и уронил доху (как пишет Д.А. Петрова).
Тоҥустар сэриилэһэ сылдьаннар муоһунан оҥоһуллубут далластарын тииккэ ыйаан кэбиһэн барбыттар.	Во время сражений тунгусы оставили на лиственнице свои роговые далласы.
Тоҥустар далыс диэн саҕынньаҕы, даллас диэн ох саа оноҕоһун халтарытар тэрили ааттыылларын билистибит.	Потом узнали, что тунгусы называют словом далыс доху, а далласом — снаряжение для сдвигания стрелы лука.
Кырдьаҕастар этэллэринэн, кырдьык былыр быһыттаан балыктыыллара үһү.	Как сказывают старики, и вправду, раньше рыбачили, делая плотину.
Аан маҥнай Якутскай диэкиттэн Үөһээ Бүлүүгэ Наакаан диэн баһылыктаах көс дьоно кэлбиттэр.	Впервые в Верхневилюйск прибыли кочевые люди во главе с Наакааном со стороны Якутска.
Наакаан бэйэтэ Далырга тахсан I Үөдүгэй нэһилиэгин төрүттээбит (Л.Ф. Николаев сэһэниттэн).	Сам Наакаан обосновался в Далыре и образовал наслег I Юёдюгэй (по рассказу Л. Ф. Николаева).
Кэлин соторутааҥыга диэри Наакаан нэһилиэгэ диэн эмиэ ааттыы сылдьыбыттара.	До позднего времени местность называли Наакаанским наслегом.
Далыр (топонимика) Үөһээ Бүлүү оройуонугар Далыр диэн кыра күөл баар.	Далыр (топонимика) В Верхневилюйском районе есть маленькое озеро Далыр.
Кини аатынан дэриэбинэ ааттанан турар.	От названия этого озера произошло название деревни.
Бу дэриэбинэ революция иннигэр балай эмэ сураҕыра сылдьыбыта, улуус киинэ эҥин буолан.	Эта деревня до революции была широко известна, в течении некоторого времени была центром улууса.
Далыр тоҕо Далыр диэн ааттаммытын туһунан Үөһээ Бүлүү олохтоохторун ортотугар маннык үһүйээн баар: «Далыр диэн тыл "даллыс" диэнтэн үөскээбитэ үһү.	Среди жителей Верхневилюйского улуса распространено предание: почему именно Далыр назвали Далыром. «Говорят, что слово «Далыр» образовано от «Даллас».
Былыр (хайа үйэтээҕитэ биллибэт) тоҥустар сахалары кытта кыргыһа сылдьан саҥыйахтарын ити күөлгэ түһэрбиттэр.	Давным-давно, неизвестно в каком веку, когда тунгусы воевали с якутами на том озере, потеряли свою доху.
Саҥыйахтарын аата "даллыс" диэн үһү, ол иһин күөл оннук ааттаммыт».	Говорят, что они доху называли «даллас» и потому озеро было названо подобным образом».
Ол да гыннар, эвенкигэ "далир" диэн тыл баар, кини сахалыы тылбааһа "быһыт" диэн.	При этом у эвенков есть слово «далир», которое по-якутски переводится как «бысыт» (плотина).
Мин Далыр күөлүн аата ити "быһыт" диэн тылтан төрүттээх эбит диэн саныыбын.	Я считаю, что название озера Далыр возникло именно от этого слова, обозначающего плотину.
Дьиҥэр, ити дэриэбинэ турар сиригэр силлиһэ сытар хас да күөл баар (Уоттаах, Далыр, Куодьуга, Тиргэтиит, Сунтаат).	На самом деле, в той местности, где стоит деревня, есть несколько озер, соединенных между собой (Уоттаах, Далыр, Куодьуга, Тиргэтиит, Сунтаат).
Ити биир.	Это первое.
Баҕар, былыргы эвенкилэр ити күөллэри быһан (бэлэм билиилэрдээҕин туһанан) бултаан, балыктаан да сылдьыбыттара буолуо ээ…	Возможно, древние эвенки, используя природные перехваты и соорудив плотину между этими озерами, охотились и ловили рыбу.
Иккис суол дакаастабылым.	Это второе доказательство.
Алдан оройуонугар Далкит диэн (төрдө эмиэ эвенки тыла) үрэх баар. Далкит сахалыыта хаайсыылаах диэн буолар.	В Алданском районе есть речка Далкит (тоже происходит от эвенкийского слова). Далкит по-якутски будет «хаайсыылаах» (с загонами, ограничениями).
Алдан олохтоохторо Далкиты кыыллар хаайсалларын иһин итинник ааттаммыта дииллэр эбит.	Жители Алдана говорили, что Далкит так назвали из-за того, что в нем часто загоняли животных.
"Далкит" ааттаныытын алданнар ити курдук быһаараллара, мин саныахпар, оруннаах.	Происхождение топонима «Далкит» алданцы определяли так, что, на мой взгляд, резонно.
Эвенки тылыгар "-кит" сыһыарыы туохтуурга сыһыннаҕына, ол туохтуур хайааһын ханна буолбутун көрдөрөр аат тыл буола кубулуйар.	В эвенкийском языке есть аффикс «-кит», который присоединяется к глаголу, и тогда глагол превращается в имя существительное, указывающее на место действия.
"Дал" хаайары, тутары, бохсору көрдөрөр туохтуур.	Глагол «дал» несет семантику — загонять, задерживать, ограничить.
"Дал — кит" хаайар сир, хаайсыылаах.	«Дал — кит» означает место загона, с загонами.
Э.К. Пекарскай быһаарарынан саха "дала" монголлар, буряттар "далларыттан" силис тардар уонна олоххо туттуллар аналлара син биирдэр.	По определению Э. К. Пекарского, якутское слово «дал» берет свое происхождение и функциональную значимость от монгольского и бурятского «дал».
Онон, боппуруос арай ити тылы монголлартан хайабыт урут ылбытыгар сытар быһыылаах.	Тем самым, возникает вопрос, кто именно первым перенял это слово от монголов.
Ити аата уһугар тиийэн Далырбыт саха ынаҕын, сылгытын хаайар далыныын биир ийэттэн-аҕаттан үөскээбит, хаан уруулуу тыл, өйдөбүл буолан таҕыста.	Таким образом, в конце стало очевидным, что наш топоним Далыр имеет одинаковое происхождение со словом «дал», обозначающим загон для рогатого и конного скота.
Маҥаас Маҥаас — нэһилиэк улуус кииниттэн 100 км. ыраах сытар.	Мангаас Мангаас — наслег, находящийся от центра улуса в 100 км.
Нэһилиэк киинэ Харбаала диэн сиргэ турар.	Центр наслега стоит на месте Харбаала.
Олохтоох кырдьаҕастар Л.Л. Львов уонна А.А. Львова этэллэринэн, Мэйиктэн биир дьахтар маҥаас ынах эттээх бу дойдуга эргэ (кэргэҥҥэ) тахсыбыт.	По словам местных старожилов Л. Л. Львова и А. А. Львовой, женщина из Мэйика с мясом коровы белой масти вышла замуж за человека из этой земли.
Эбэтэр, олохтоох, баай киһи бэйэтин маҥаас өҥнөөх ынаҕын биэрэн уол оҕону оҕо гынаары ииттибит. Куорамыкы олохтооҕо сэһэнньит Л.Ф. Николаев этэринэн, Хара Моҥул уола Моҥоос диэн киһи аатынан нэһилиэги уларытан Маҥаас диир буолбуттар.	Или местный богач отдал свою белую корову взамен на ребенка мальчика и воспитал его. Житель Куорамыкы, рассказчик Л. Ф. Николаев сказывает, что сына Хара Монгула звали Монгоос.
Боотулуу I Боотулуу — Үөһээ Бүлүү биир улахан төрүттээх-уустаах нэһилиэгэ.	Боотулуу I Боотулуу — один из тех наслегов Верхневилюйского улуса, у которых были именитые предки.
Үрэҥ Бөҕө табаарыстара Хара Моҕул, Чоҥкунуур диэн дьоннор кэлиилэриттэн, кэлин I Боотулууттан Оноҕосчут нэһилиэгэ арахпыт.	После приезда друзей Юрэнг Бёгё Хара Могула, Чонгкунуура в дальнейшем от I Боотулуу отделился наслег Оногосчут.
1908 сылга Оноҕосчуттан Маҥаас нэһилиэгэ арахсар.	В 1908 году от Оногосчута отделяется наслег Мангаас.
Боотулуу диэн ааты Үрэҥ Бөҕө бииргэ кэлсибит дьонноро иҥэрбиттэр.	Название Боотулуу присвоили люди, с которыми приехал Юрэнг Бёгё.
Онтон Оноҕосчут диэн эмиэ төрүт киһи Дьокуускай илин тыатыттан араҕан, Бүлүүнү батан Сунтаарга Хочо улууһугар тиийэ сылдьан баран бу Боотулууну булбут.	А вот человек по имени Оногосчут, приехавший из восточной стороны Якутска, последовав по реке Вилюй, доехал до Сунтарского (Хочо) улуса, затем нашел Боотулуу.
Маҥнай Хочот диэн күөлгэ олоҕурбут, өтөҕүн билигин Оноҕосчут өтөҕө диэн ааттыыллар.	Старинную усадьбу возле озера Хочот, где он жил в первое время, называют усадьбой Оногосчута (ётёх Оногосчута).
Кэлин Оноҕосчут кинээс буолбут.	Потом Оногосчут становится князцом.
Онон нэһилиэк төрдө-ууһа буолбут киһи эбит.	Таким образом, он был человеком, основавшим наслег.
Былыр, Дьокуускай тыатыгар олорор биир эмээхсин Оноҕосчут диэн уонуттан тахсыбыт уол оҕото сүтэн хаалбыт.	В давние времена у старухи, проживавшей в лесу близ Якутска, пропал сын Оногосчут старше десяти лет.
Ол туһунан архыыпка баара дииллэр этэ.	Рассказывают, что об этом есть сведения в архиве.
Боотулуу түбэтэ кини кэмигэр Оноҕосчут Боотулуута диэн ааттанар эбит.	Чащу Боотулуу в его жизни называли Боотулуу Оногосчута.
Кини өссө Ньурба сиригэр алта ыалы көһөрөн илдьэн олохтообута үһү, ол билигин Чуукаар нэһилиэгэ буолан олорор…	Он переселил 6 семей и поселил их на нюрбинской земле, ныне это Чуукаарский наслег…
Оноҕосчут бүдүгүрэ кырдьыар диэри олорбута дииллэр.	Говорят, что Оногосчут жил до глубокой старости.
Ол кэмҥэ Боотулуу түбэни бастыҥ баайа Хахсык баһылаан-көһүлээн олорбут.	В то время чаща Боотулуу входила во владения самого богатого человека Боотулуу Хахсыка.
Ити кэмҥэ Боотулууну Хахсык Боотулуута диэн ааттыыр буолбуттар.	Поэтому в то время Боотулуу называли Боотулуу Хахсыка.
Көтөрдөөх Көтөрдөөх — Боотулуу нэһилиэгин учаастага.	Кётёрдёёх Кётёрдёёх — участок наслега Боотулуу.
Кутаҥҥайаан, Таркаайы, Сонтороох ыччаттара Көтөрдөөх учаастагын олохтоохторо. Аан маҥнай бу сир Баҕадьы диэн муҥха аатынан ааттанара.	Потомки Кутангнгайаана, Таркаайы, Сонторооха являются жителями Кётёрдёёха. В самом начале эта местность была названа Багаджы, так как на озере часто проводили подлёдный лов.

Сорохтор этэллэринэн, Халан үйэтигэр нууччалар кэлбит курдуктар.

Рассказывают, что во времена, когда жил Халан, приехали русские.

Нуучча аҕабыта "сүрэхтии" кэлбитигэр, Халан уол үс хонукка саһан сыппыт дииллэр.

Говорят, когда русский священник приехал крестить, молодой Халан прятался в течении трех дней.

Уол ол сытар кэмигэр сүөһү тириитин тэлэн баран этигэр эринэн хатарбыт. Тириитэ хаппытын кэннэ тахсан кэлбит уонна быһа тыыллыбыт.

Он разрезал шкуру скота, обвязал себя ею и лежал так, сушил. Когда шкура просохла, вышел и потянулся.

Ону көрөн олорбут аҕабыт: "Кэбис, халыҥын бэрт.

Увидев это, священник сказал: «Брось, ты слишком толстый.

Аҕабыт Халан Тулааһын диэн буол диэбитинэн оннук ааттанан хаалар.

Затем священник записал его как Халан Тулаасын (Халан Подпора), так и звали его.

Итиниэхэ иккис кэпсэл баар.

Есть еще продолжение предания.

Биһиги урут нэһилиэкпит Ороһу Үөдүгэйэ диэн ааттаах этэ.

Наш наслег ранее имел название Оросунский Юёдюгэй.

Далыр 1-гы Үөдүгэй, Маркс II-с Үөдүгэй, Арбаҥда, Фрунзе, Трудовой колхозтар III-с Үөдүгэй диэннэрэ.

Далыр был I Юёдюгэй, Маркс — II Юёдюгэй, колхозы Арбангда, Фрунзе и Трудовой — III Юёдюгэй.

Бу барыта уруккута биир Үөдүгэй нэһилиэгэ этэ.

Все эти наслега раньше были одним наслегом Юёдюгэй.

Советскай былаас кэннэ ити туспа нэһилиэктэр буолтара.

После установления Советской власти они стали отдельными наслегами.

Манна Ороһуга Халан Тулааһын ойохторо олорбуттара.

Здесь в Оросу жили жёны Халана Тулаасына.

Онон Үөдүгэй диэн тыл Халан Тулааһынтан туох эмит сибээстээх буолуо.

Поэтому, наверное, слово Юёдюгэй имеет свзяь с Халаном Тулаасыном.

Бэһис бигэ киһитин Бигиэс диэн ааттаабыт үһү.

Пятого сына назвал Бигиэс, так как он был крепким (бигэ).

Бу саамай күүстээх уол эбит.

Этот сын был самым сильным, говорят.

Киниттэн Бигиэс аҕатын ууһа үөскүүр. Кэлин Ороһу нэһилиэгэ 8 аҕа уустаммыта.

От него образовался род Бигиэс. В дальнейшем в Оросунском наслеге стало 8 отцовских родов.

Ол курдук Түөкүн арыы, Арыылаах, Ыйылас аҕатын уустара эбиллибиттэрэ.

Так, добавились отцовские роды из Тюёкюн арыы, Арыылаах, Ыйылас.

Бу аҕа уустара олох хойут киһи-сүөһү элбээбитин кэннэ кэлэн олоҕурбуттар.

Они обосновались позднее, когда увеличилось количество населения.

Сахалар бөлөҕүнэн кэлиилэригэр Наакааны кытта Быыгынас кэлэр.

Во время переселения групп якутов приехали Быыгынас с Наакааном.

Ити киһи кэлэн олордоҕуна, Хаҥалас Боотур диэн кэлии киһи Ороһу күөлгэ Быыгынастыын охсуһаллар.

В это время произошла битва приезжего Хангалас Боотура с Быыгынасом на озере Оросу.

Ороһу Боотур Күрэнчэ Боотур улахан табаарыһа эбит.

Оросу Боотур был хорошим другом Кюрэнчэ Боотура.

Кыргыс үйэтин саҕана, Күрэнчэ Боотур, Ороһу Боотур уонна Куоҕай Моҕус диэн үс киһи бу улууһу булан олохсуйбуттар.

Во времена Кыргыс Кюрэнчэ Боотур, Оросу Боотур и Куогай Могус втроем нашли этот улус и обосновались здесь.

Кинилэр тоҥустары кытта сэриилэһэн хотон, үүрэн олорбуттар диэн өбүгэ саҕаттан уос номоҕо баар.

О том, как они воевали с тунгусами, победили и прогнали их, сказывают с незапамятных времен.

Оччоҕо Ороһу Боотур XVI үйэҕэ олохсуйбут буолуон сөп.

Тогда можно предположить, что Оросу Боотур жил в XVI веке.

Ороһу Боотур Ороһу күөлгэ олорбута үһү.

Оросу Боотур жил на озере Оросу.

Ол иһин Ороһу күөл диэн ааттаммыт диэн кырдьаҕастар мин кыра эрдэхпинэ кэпсииллэрэ.

Поэтому озеро назвали Оросу, так рассказывали старики, когда я был ребенком.

Онтон Быыгынас кэлэн олохсуйбут буолуон сөп.

Возможно, Быыгынас обосновался после него.

Үрэҥ Үрэҥ — Дүллүкү нэһилиэгин учаастагын аата.

Юрэнг Юрэнг — название участка Дюллюкюнского наслега.

Атыннык Эгэй, Бүтэйдээх диэн эмиэ ааттыыллар.

По другому еще называют Эгэй, Бютэйдээх.

Сэһэҥҥэ этиллэринэн, Үрэҥ диэн антропонимыттан ааттаммыт.

Как упоминается в преданиях, это название происходит от антропонима Юрэнг.

Үрэҥ Бөҕө Бүлүү өрүһү туораан тоҥустары кытта кыргыһан, үүрэн баран, Балаҕаннаах диэн сиргэ олохсуйар.

Юрэнг Бёгё переправился через реку Вилюй, сражался с тунгусами, прогнал их и потом обосновался в местности Балаганнаах.

Үрэҥ Бөҕөттөн сорохторо Түүкээнини туораан, Ньурба Чуукаарыгар барбыттар (сэһэнньит Л.Ф. Николаев кэпсииринэн).

Некоторые люди, сбежавшие от Юрэнг Бёгё, переправились через Тююкээни и ушли до Чуукаара Нюрбы (по рассказу Л.Ф. Николаева).

Онон Үрэҥ Бөҕө диэн киин улуустар диэкиттэн кэлбит киһи аата.

Значит Юрэнг Бёгё — это человек, который приехал из центральных улусов.

Дүллүкү нэһилиэк сирэ-уота, былыргыта Дүллүкү — нэһилиэк аата.

Об истории наслега Дюллюкю Дюллюкю — название наслега.

Кини Нам улууһун I Хомустаах нэһилиэгиттэн кэлии сахалар олохсуйбут сирдэрэ.

Это место, где поселились якуты, которые уехали с I Хомустахского наслега Намского улуса.

Ол курдук эбэҥкилии: "дулу — средний, дулугу — средний палец, средняк-название по одноименному озеру, находящемуся между другими озерами" — диэн суолталаах.

Так, по-эвенкийски имеет следующие значения: "дулу — средний, дулугу — средний палец, середняк — название по одноименному озеру, находящемуся между другими озерами".

Дьиҥэр даҕаны, Чыыйык, Бүдүргэй, Дүллүкү, Кур Муустаах, Уолбут диэн күөллэр утуу-субуу сыталлар.

Действительно, озера Чыыйык, Бюдюргэй, Дюллюкю, Кур Муустаах, Уолбут находятся один за другим.

Онно Дүллүкү диэн күөл ортоку сытар. XVII — с. үйэ бүтүүтүгэр — XVIII-с үйэ саҕаланыытыгар, кыргыс үйэтин саҕана, Дьокуускай Намыттан элбэх аҕа ууһа Бүлүү сүнньүн булбута.

Озеро Дюллюкю находится посередине. В конце XVII и начале XVIII веков, во времена Кыргыс, с Намского улуса возле Якутска много отцовских родов переселилось на земли Вилюя.

Олор истэригэр Тиэргэн Чоргул диэн бэйэтин үйэтигэр аар-саарга аатырбыт кус быһый, ат бөҕө саха киһитэ Бүлүү өрүһү өрө устан кэлэн, Эбэ үрэҕин батан тахсан, Дүллүкү эбэ баһыгар олохсуйбута уонна олохтоох тоҥустары кытта доҕордоспута, олор истэригэр Эгэй күөлгэ олохсуйбут Үрэнчэ Боотур диэн эдэр киһини кытта.

В их числе был именитый быстроногий и сильный якут Тиэргэн Чоргул, который приплыл по реке Вилюй, поднялся по речке Эбэ, поселился возле озера Дюллюкю, подружился с местными тунгусами, в том числе с молодым человеком Юрэнчэ Боотур, который жил на озере Эгэй.

Ол гынан, бииргэ бултаан баран, үллэстибит бултарын таһынан биир чөккөөкү ордон хаалбытын кэннэ, ону сатаан үллэстибэккэлэр, күөл уҥуор-маҥаар турар тумустартан оҕунан ытыһан барбыттар.

Однажды после совместной охоты поделили добычу, остался один чирок, но его не смогли поделить, поэтому, стоя на двух противоположных мысах озера, стали стрелять из лука друг в друга.

Ону көрөн икки өстөспүттэр уохтара хараабыт, эйэлэһэр туһунан тыл-тылга киирбиттэр.

Увидев это, у двух соперников ослаб пыл гнева, решили помириться.

Онтон бэттэх сахалар кэлэн барбыттара уонна олохсуйбуттара.

С тех пор якуты начали приезжать и обосновываться.

Икки омук эйэлэһиитигэр олук буолбут айылҕа ытык мааны көтөрдөрө — кыталыктар Дүллүкүлэр ытык көтөрдөрүн быһыытынан убаастаналлар.

Священные птицы природы — стерхи примирили два народа, считаются почитаемыми птицами дюллюкюнцев.

XIX-с уонна XX-с үйэлэр алтыһыыларыгар билиҥҥи Дүллүкү нэһилиэгэ 4 нэһилиэк сирдэригэр арахсара: Нам нэһилиэгин Бүлүү өрүс хаҥас биэрэгинээҕи Дүллүкү сирдэрэ, III-с Үөдүгэй нэһилиэгэ (Үрэн, Арбаҥда), Хомустаах нэһилиэгэ уонна I Үөдүгэй нэһилиэгин Дэди сирдэрэ сыталлара уонна билиҥҥинэн Хоро, Оҥхой, Мэйик, Далыр, Кырыкый, Ороһу, Нам нэһилиэктэрин уонна Бүлүү улууһун кытта кыраныыссалаһаллар.

На стыке XIX и XX веков земли нынешнего наслега Дюллюкю принадлежали 4 наслегам: земли наслега Нам по правому берегу реки Вилюй, наслег III Юёдюгэй (Юрэнг, Арбангда), Хомустахский наслег и земли Дэди наслега I Юёдюгэй, сейчас дюллюкюнские земли граничат с наслегами Хоро, Онгхой, Мэйик, Далыр, Кырыкый, Оросу, Нам и Вилюйским улусом.

Далыр Далыр — I Үөдүгэй нэһилиэк киинэ.

Далыр Далыр — центр наслега I Юёдюгэй.

Кэлин Далыр нэһилиэгэ диэн саҥа ааттаммыта. Далыр нэһилиэгин төрүттэрэ Арҕаа Хаҥаластан кэлиилэр.

Позднее дали название Далыр. Предками Далырского наслега являются приезжие из Западного Хангаласа.

Уоттаах, Далыр, Куодьака, Тиргэ-Тиит диэн сүүнэ улахан тумуллардаах биир күөл курдуктар.

Местности Уоттаах, Далыр, Куоджака, Тиргэ-тиит кажутся одним озером с огромными мысами.

Далыр диэн күөл олор ортолоругар турар.

Озеро Далыр находится в самом центре.

Дириҥ уулаах, хоту өттүнэн "Хара таала" диэн үрдүк сыырдаах. Оҥхучах курдук быһыылаах төгүрүк алааска олорор.

Вода в нем глубокая, на северной стороне стоит высокая возвышенность Хара Таала, стоит на круглом алаасе, похожем на яму.

Дыгыыда диэн киһи олоро сылдьыбыт.

Когда-то здесь жил Дыгыыда.

Далыр күөл 23 метрэ дириҥнээх уутун анныгар өссө 4 метрэ хос дириҥ уулаах үһү.

Говорят, что глубина озера Далыр составляет 23 метра, но еще глубже есть ещё 4 метра воды.

Далыры урут Даллыр, Далыыр диэн араастаан ааттыыллара.

Далыр раньше называли по разному, например, Даллыр, Далыыр.

Былыргы сэһэнинэн, былыр ким да бу күөлгэ олохсуйа илигинэ, биир тоҥус оҕонньоро айаннаан иһэн (сороҕор сэриилэһэ сылдьан дииллэр) саҕынньаҕын түһэрэн кэбиспит (Д.А. Петрова суруйуутунан).

По древнему преданию, давным давно до заселения людей на этом озере, проезжал один тунгусский старик по этой местности (иногда говорят во время сражений) и уронил доху (как пишет Д.А. Петрова).

Тоҥустар сэриилэһэ сылдьаннар муоһунан оҥоһуллубут далластарын тииккэ ыйаан кэбиһэн барбыттар.

Во время сражений тунгусы оставили на лиственнице свои роговые далласы.

Тоҥустар далыс диэн саҕынньаҕы, даллас диэн ох саа оноҕоһун халтарытар тэрили ааттыылларын билистибит.

Потом узнали, что тунгусы называют словом далыс доху, а далласом — снаряжение для сдвигания стрелы лука.

Кырдьаҕастар этэллэринэн, кырдьык былыр быһыттаан балыктыыллара үһү.

Как сказывают старики, и вправду, раньше рыбачили, делая плотину.

Аан маҥнай Якутскай диэкиттэн Үөһээ Бүлүүгэ Наакаан диэн баһылыктаах көс дьоно кэлбиттэр.

Впервые в Верхневилюйск прибыли кочевые люди во главе с Наакааном со стороны Якутска.

Наакаан бэйэтэ Далырга тахсан I Үөдүгэй нэһилиэгин төрүттээбит (Л.Ф. Николаев сэһэниттэн).

Сам Наакаан обосновался в Далыре и образовал наслег I Юёдюгэй (по рассказу Л. Ф. Николаева).

Кэлин соторутааҥыга диэри Наакаан нэһилиэгэ диэн эмиэ ааттыы сылдьыбыттара.

До позднего времени местность называли Наакаанским наслегом.

Далыр (топонимика) Үөһээ Бүлүү оройуонугар Далыр диэн кыра күөл баар.

Далыр (топонимика) В Верхневилюйском районе есть маленькое озеро Далыр.

Кини аатынан дэриэбинэ ааттанан турар.

От названия этого озера произошло название деревни.

Бу дэриэбинэ революция иннигэр балай эмэ сураҕыра сылдьыбыта, улуус киинэ эҥин буолан.

Эта деревня до революции была широко известна, в течении некоторого времени была центром улууса.

Далыр тоҕо Далыр диэн ааттаммытын туһунан Үөһээ Бүлүү олохтоохторун ортотугар маннык үһүйээн баар: «Далыр диэн тыл "даллыс" диэнтэн үөскээбитэ үһү.

Среди жителей Верхневилюйского улуса распространено предание: почему именно Далыр назвали Далыром. «Говорят, что слово «Далыр» образовано от «Даллас».

Былыр (хайа үйэтээҕитэ биллибэт) тоҥустар сахалары кытта кыргыһа сылдьан саҥыйахтарын ити күөлгэ түһэрбиттэр.

Давным-давно, неизвестно в каком веку, когда тунгусы воевали с якутами на том озере, потеряли свою доху.

Саҥыйахтарын аата "даллыс" диэн үһү, ол иһин күөл оннук ааттаммыт».

Говорят, что они доху называли «даллас» и потому озеро было названо подобным образом».

Ол да гыннар, эвенкигэ "далир" диэн тыл баар, кини сахалыы тылбааһа "быһыт" диэн.

При этом у эвенков есть слово «далир», которое по-якутски переводится как «бысыт» (плотина).

Мин Далыр күөлүн аата ити "быһыт" диэн тылтан төрүттээх эбит диэн саныыбын.

Я считаю, что название озера Далыр возникло именно от этого слова, обозначающего плотину.

Дьиҥэр, ити дэриэбинэ турар сиригэр силлиһэ сытар хас да күөл баар (Уоттаах, Далыр, Куодьуга, Тиргэтиит, Сунтаат).

На самом деле, в той местности, где стоит деревня, есть несколько озер, соединенных между собой (Уоттаах, Далыр, Куодьуга, Тиргэтиит, Сунтаат).

Ити биир.

Это первое.

Баҕар, былыргы эвенкилэр ити күөллэри быһан (бэлэм билиилэрдээҕин туһанан) бултаан, балыктаан да сылдьыбыттара буолуо ээ…

Возможно, древние эвенки, используя природные перехваты и соорудив плотину между этими озерами, охотились и ловили рыбу.

Иккис суол дакаастабылым.

Это второе доказательство.

Алдан оройуонугар Далкит диэн (төрдө эмиэ эвенки тыла) үрэх баар. Далкит сахалыыта хаайсыылаах диэн буолар.

В Алданском районе есть речка Далкит (тоже происходит от эвенкийского слова). Далкит по-якутски будет «хаайсыылаах» (с загонами, ограничениями).

Алдан олохтоохторо Далкиты кыыллар хаайсалларын иһин итинник ааттаммыта дииллэр эбит.

Жители Алдана говорили, что Далкит так назвали из-за того, что в нем часто загоняли животных.

"Далкит" ааттаныытын алданнар ити курдук быһаараллара, мин саныахпар, оруннаах.

Происхождение топонима «Далкит» алданцы определяли так, что, на мой взгляд, резонно.

Эвенки тылыгар "-кит" сыһыарыы туохтуурга сыһыннаҕына, ол туохтуур хайааһын ханна буолбутун көрдөрөр аат тыл буола кубулуйар.

В эвенкийском языке есть аффикс «-кит», который присоединяется к глаголу, и тогда глагол превращается в имя существительное, указывающее на место действия.

"Дал" хаайары, тутары, бохсору көрдөрөр туохтуур.

Глагол «дал» несет семантику — загонять, задерживать, ограничить.

"Дал — кит" хаайар сир, хаайсыылаах.

«Дал — кит» означает место загона, с загонами.

Э.К. Пекарскай быһаарарынан саха "дала" монголлар, буряттар "далларыттан" силис тардар уонна олоххо туттуллар аналлара син биирдэр.

По определению Э. К. Пекарского, якутское слово «дал» берет свое происхождение и функциональную значимость от монгольского и бурятского «дал».

Онон, боппуруос арай ити тылы монголлартан хайабыт урут ылбытыгар сытар быһыылаах.

Тем самым, возникает вопрос, кто именно первым перенял это слово от монголов.

Ити аата уһугар тиийэн Далырбыт саха ынаҕын, сылгытын хаайар далыныын биир ийэттэн-аҕаттан үөскээбит, хаан уруулуу тыл, өйдөбүл буолан таҕыста.

Таким образом, в конце стало очевидным, что наш топоним Далыр имеет одинаковое происхождение со словом «дал», обозначающим загон для рогатого и конного скота.

Маҥаас Маҥаас — нэһилиэк улуус кииниттэн 100 км. ыраах сытар.

Мангаас Мангаас — наслег, находящийся от центра улуса в 100 км.

Нэһилиэк киинэ Харбаала диэн сиргэ турар.

Центр наслега стоит на месте Харбаала.

Олохтоох кырдьаҕастар Л.Л. Львов уонна А.А. Львова этэллэринэн, Мэйиктэн биир дьахтар маҥаас ынах эттээх бу дойдуга эргэ (кэргэҥҥэ) тахсыбыт.

По словам местных старожилов Л. Л. Львова и А. А. Львовой, женщина из Мэйика с мясом коровы белой масти вышла замуж за человека из этой земли.

Эбэтэр, олохтоох, баай киһи бэйэтин маҥаас өҥнөөх ынаҕын биэрэн уол оҕону оҕо гынаары ииттибит. Куорамыкы олохтооҕо сэһэнньит Л.Ф. Николаев этэринэн, Хара Моҥул уола Моҥоос диэн киһи аатынан нэһилиэги уларытан Маҥаас диир буолбуттар.

Или местный богач отдал свою белую корову взамен на ребенка мальчика и воспитал его. Житель Куорамыкы, рассказчик Л. Ф. Николаев сказывает, что сына Хара Монгула звали Монгоос.

Боотулуу I Боотулуу — Үөһээ Бүлүү биир улахан төрүттээх-уустаах нэһилиэгэ.

Боотулуу I Боотулуу — один из тех наслегов Верхневилюйского улуса, у которых были именитые предки.

Үрэҥ Бөҕө табаарыстара Хара Моҕул, Чоҥкунуур диэн дьоннор кэлиилэриттэн, кэлин I Боотулууттан Оноҕосчут нэһилиэгэ арахпыт.

После приезда друзей Юрэнг Бёгё Хара Могула, Чонгкунуура в дальнейшем от I Боотулуу отделился наслег Оногосчут.

1908 сылга Оноҕосчуттан Маҥаас нэһилиэгэ арахсар.

В 1908 году от Оногосчута отделяется наслег Мангаас.

Боотулуу диэн ааты Үрэҥ Бөҕө бииргэ кэлсибит дьонноро иҥэрбиттэр.

Название Боотулуу присвоили люди, с которыми приехал Юрэнг Бёгё.

Онтон Оноҕосчут диэн эмиэ төрүт киһи Дьокуускай илин тыатыттан араҕан, Бүлүүнү батан Сунтаарга Хочо улууһугар тиийэ сылдьан баран бу Боотулууну булбут.

А вот человек по имени Оногосчут, приехавший из восточной стороны Якутска, последовав по реке Вилюй, доехал до Сунтарского (Хочо) улуса, затем нашел Боотулуу.

Маҥнай Хочот диэн күөлгэ олоҕурбут, өтөҕүн билигин Оноҕосчут өтөҕө диэн ааттыыллар.

Старинную усадьбу возле озера Хочот, где он жил в первое время, называют усадьбой Оногосчута (ётёх Оногосчута).

Кэлин Оноҕосчут кинээс буолбут.

Потом Оногосчут становится князцом.

Онон нэһилиэк төрдө-ууһа буолбут киһи эбит.

Таким образом, он был человеком, основавшим наслег.

Былыр, Дьокуускай тыатыгар олорор биир эмээхсин Оноҕосчут диэн уонуттан тахсыбыт уол оҕото сүтэн хаалбыт.

В давние времена у старухи, проживавшей в лесу близ Якутска, пропал сын Оногосчут старше десяти лет.

Ол туһунан архыыпка баара дииллэр этэ.

Рассказывают, что об этом есть сведения в архиве.

Боотулуу түбэтэ кини кэмигэр Оноҕосчут Боотулуута диэн ааттанар эбит.

Чащу Боотулуу в его жизни называли Боотулуу Оногосчута.

Кини өссө Ньурба сиригэр алта ыалы көһөрөн илдьэн олохтообута үһү, ол билигин Чуукаар нэһилиэгэ буолан олорор…

Он переселил 6 семей и поселил их на нюрбинской земле, ныне это Чуукаарский наслег…

Оноҕосчут бүдүгүрэ кырдьыар диэри олорбута дииллэр.

Говорят, что Оногосчут жил до глубокой старости.

Ол кэмҥэ Боотулуу түбэни бастыҥ баайа Хахсык баһылаан-көһүлээн олорбут.

В то время чаща Боотулуу входила во владения самого богатого человека Боотулуу Хахсыка.

Ити кэмҥэ Боотулууну Хахсык Боотулуута диэн ааттыыр буолбуттар.

Поэтому в то время Боотулуу называли Боотулуу Хахсыка.

Көтөрдөөх Көтөрдөөх — Боотулуу нэһилиэгин учаастага.

Кётёрдёёх Кётёрдёёх — участок наслега Боотулуу.

Кутаҥҥайаан, Таркаайы, Сонтороох ыччаттара Көтөрдөөх учаастагын олохтоохторо. Аан маҥнай бу сир Баҕадьы диэн муҥха аатынан ааттанара.

Потомки Кутангнгайаана, Таркаайы, Сонторооха являются жителями Кётёрдёёха. В самом начале эта местность была названа Багаджы, так как на озере часто проводили подлёдный лов.